Sigurno koračamo ka završetku još jedne maslinarske sezone u regionu Crnogorkog primorja. Pravo je vrijeme da sumiramo utiske i prikažemo prednosti i nedostatke kada je riječ o rodu masline i kvalitetu proizvedenog maslinovog ulja.

Tokom prošlosti, maslinjaci su bili cijenjeni u odnosu na to sa koliko strana su obasjani sunčevom svjetlošću, jer je to jedan od pet slova „S“ koji određuju njenu rodnost i dugovječnost (sole – sunce; solitudine – udaljenost stabla od stabla; silentio – prirodna tišina, odnosno udaljenost od saobraćajnica; sicita – sušno zemljište i sica – kamen, tj. kalcijum-karbonat kao veoma važno jedinjenje po zdravlje maslinovog stabla). Tako, ukoliko je stablo masline bilo osunčano sa četiri strane (maslina sa četiri lica), bila je najviše vrednovana. Maslina sa tri lica je cijenjena sa po pet zlatnih napoleona sve do sredine XX vijeka, dok su masline sa dva lica vrednovane od tri do pet zlatnih napoleona. Upravo se u ovoj shemi nalaze brojni odgovori na pitanje od čega zavisi obilan i konstantan rod masline.

Povoljni vremenski uslovi za uspješan rod i stabilan prinos, srednje dnevne temperature u ljetnjim mjesecima koje su se kretale od 22.1⁰C (jun) do 24.9⁰C (jul), minimalna količina padavina u ljetnjem periodu, kao i niska relativna vlažnost vazduha, uslovili su odličan kvalitet ploda masline, poštedivši je od napada najintenzivnijih štetočina i patogena.

Maslinarsko područje Crne Gore – region Crnogorsko primorje, dijeli se na Barski podrejon (opštine Ulcinj, Bar i Budva) i Boko-kotorski podrejon (opštine Budva, Tivat, Kotor i Herceg Novi). Osim regiona Crnogorsko primorje, sve interesantnije je i područje opštine Tuzi i grada Podgorice na maslinarskoj mapi Crne Gore.

Kolege iz Ulcinja su zadovoljni ovogodišnjim rodom i zdravstvenim svojstvima ploda, dok je rod na području mjesne zajednice Mrkojevići možda i najbolji na teritoriji cijelog Crnogorskog primorja, što je svakako rezultat više faktora – povoljni agroekološki uslovi, pregršt sunčanih dana, povoljan pravac duvanja vjetrova i njihov intenzitet u periodu anemofilnog oprašivanja masline, ali i pravovremno i pravilno primijenjene agrotehničke mjere u maslinjacima. Na ostatku teritorije opštine Bar, dobrim rodom se mogu prvenstveno mogu pohvaliti starobarski maslinari (Kurilo, Marijal, Skalice), dok je rod nešto slabiji, odnosno varira u ostalim djelovima Bara (Polje, Šušanj, Sutomore).

Od kolega iz Budve i Boke-kotorske dobijamo informacije da je rod masline ispod prosjeka, niži od očekivanog, ali da su vremenski uslovi omogućili dobijanje zdravog ploda masline, a samim tim i maslinovog ulja vrhunskog kvaliteta. U periodu cvjetanja uslovio je kratkotrajni period lošeg vremena, koji je značajno uticao na smanjeno zametanje ploda; što bi u povoljnim vremenskim uslovima značilo da će oko 15% formiranog cvijeta procesom oprašivanja i oplodnje preći u plod, međutim usljed kratkotrajnih vremenskih neprilika, oprašeno je svega oko 8% do 10% cvasti.

Na području Ćemovskog polja, gdje se kompanija „13. jul – Plantaže“ može pohvaliti svojim „oglednim imanjem“, tj. maslinjakom od preko 10.000 stabala koja su stupila u rod, je imao za oko 35% više roda u odnosu na prethodnu sezonu, ali ipak bi taj rod bio značajno veći da nije grad napravio veliku štetu krajem juna mjeseca. Ipak, pravovremena agrotehnika, prvenstveno zaštita masline i pravovremena i pravilna berba, učinile su da se ovi nedostaci ogledaju isključivo u kvantitetu, ne i u kvalitetu maslinovog ulja. Italijanska sorta Frantoio je pokazala otpornost na vremenske neprilike i nagradila kompaniju obilnom rodnošću, zadovoljavajućim randmanom ploda, kao i u kvalitetu maslinovog ulja, dok je španska sorta Arbequina podbacila u segmentu uljavosti.

Veoma je izazovno odrediti koliko je procentualno rod bolji ove u odnosu na prošlu godinu na teritoriji cijelog Crnogorskog primorja; međutim, trenutni statistički pokazatelji ukazuju da je porast ukupnog roda oko 30% u odnosu na 2021. godinu, dok je kvalitet maslinovog ulja neuporedivo bolji – harmonična senzorna svojstva voćnosti, pikantnosti i gorčine, nizak sadržaj slobodnih masnih kiselina, zadovoljavajuće rezultati peroksidnog broja koji ukazuju na mogućnost bezbjednog čuvanja ulja, te umjeren sadržaj ukupnih polifenola.

Međutim, identifikovan je problem kada je riječ o određivanju vremena berbe maslina. Sa jedne strane, maslinari koji prate trendove u ovoj oblasti, prihvataju prednosti rane berbe. Ipak, iz prostog neznanja, plodove masline beru isuviše rano, kada ovoj biljnoj kulturi nije vrijeme i time prekidaju lipidogenezu, hemijski proces stvaranja ulja u plodu. Osim što se na ovaj način ne stvara dovoljna i željena količina ulja, dobija se sok od nezrelog ploda masline, koji nije harmonizovan, gdje organoleptička svojstva, kao što su gorčina prvenstveno, preovladavaju nad voćnošću, kojom se karakteriše maslinovo ulje sa našeg podneblja, ukoliko je proizvedeno u optimalnom periodu i na pravilan način. Iako je Žutica dominantna sorta u našim maslinjacima, sve više su prisutne druge, introdukovane sorte, koje pripadaju različitom vremenu sazrijevanja, odnosno pripadaju ranim, srednjim i kasnim sortama, o čemu nedostaje edukacije nadležnih službi.

Sa druge strane, imamo i dalje veliki broj maslinara koji odlučnu odbijaju da se odreknu konvencionalnog načina razmišljanja o tome da je „jedino pravo“ maslinovo ulje ono koje se dobija od ploda masline sakupljenog sa zemlje i/ili proizvedenog isključivo na kamenom mlinu.

Ukoliko je plod masline zdrav, kao što je to bilo uglavnom na svim lokalitetima Crnogorskog primorja, nema smisla prekidati proces stvaranja ulja, koji može biti viši i do 0.2% dnevno, tj. razlika u berbi od 15 dana može stvoriti i do 5% više ulja, izuzetnog kvaliteta i harmoničnih organoleptičkih svojstava. Ovdje su od velike koristi aparati za uslužno određivanje sadržaja maslinovog ulja u plodu masline, te bi nabavka makar jednog za crnogorske maslinare bila veoma značajna.

Gledano sa nacionalnog aspekta, na ovaj način se gube ogromne količine maslinovog ulja, odnosno radi se o gubicima izraženim u desetinama hiljada eura. Takođe, izražen problem je i taj što velika količina masline ostane neubrana, pa čak i nepokupljena sa zemlje, te se procjenjuje da u godinama dobre rodnosti, kao što je ova, čak i do 500 tona maslina ostane pod stablima, kako na području Barskog, tako i Boko-kotorskog podrejona. Izraženo u maslinovom ulju, možemo reći da se izgubi i do 85 tona maslinovog ulja, dok su gubici za domaću poljoprivredu izraženi u više stotina hiljada eura. Gledano sa poljoprivredne strane, zdrava maslina teško pada sa grane i može se zadržati sve do proljeća naredne godine, što se negativno odražava na fiziološku kondiciju same biljke, te proces oplodnje može značajno posustati.

Maslinari mogu uraditi sve kako treba, ali kad plod dođe do uljare, odnosno kada nastupi prerada i proizvodnja maslinovog ulja, ovdje će umnogome biti određen kvalitet kranjeg proizvoda. Naime, i maslinari i uljari su i u ovom segmentu nedovoljno edukovani i jedino o čemu vode računa je procenat uljavosti ploda masline, odnosno koliko kilograma maslinovog ulja je proizvedeno od 100 kg ploda masline. Malo se zna o stepenu iskoristivosti mlina za proizvodnju masline. Naime, u svjetskim uljarama se smatra da su mašine dovoljno dobro kalibrisane ukoliko proizvođač dobije 86% i više od ukupnog maslinovog ulja koje je nastalo iz njegovih plodova. Naravno, nemoguće je da maslinar dobije 100% maslinovog ulja (maksimalno do 92%), jer se dio zadrži i u komini i/ili vegetativnoj vodi, u talogu, u separatoru i slično. Često se javlja nepovjerenje kod maslinara, misleći da uljari zadržavaju za sebe velike količine kvalitetnog maslinovog ulja; a realnost je posve drugačija – tehnički razlozi dovode do gubitaka i kod maslinara i kod uljara. Ovdje se rađa ideja i nasušna potreba za sprovođenjem novog projekta –  dovođenje inostranih eksperata, mašinskih inženjera specijalizovanih za rad u industriji maslinovog ulja, koji će obučiti crnogorske uljare koje su to „male tajne velikih majstora“ u izdvajanju što većeg procenta kvalitetnog maslinovog ulja, sa ciljem što uspješnijeg osiromašivanja sporednih proizvoda iz maslinarstva.

Summa summarum, možemo se pohvaliti dobrim rodom i vrhunskim kvalitetom kako ploda, tako i maslinovog ulja. Napravljen je veliki progres u crnogorskom maslinarstvu i uljarstvu. Uzimajući u obzir značajan pad ukupnog roda masline u vodećim zemljama Mediterana, te sve veću cijenu maslinovog ulja na svjetskoj berzi, trebamo cijeniti prvenstveno našu Žuticu, te njenu prilagodljivost različitim agroekološkim uslovima. Ona čuvena izreka da je „maslina kao majka, koja nas uvijek dočeka širom raširenih ruku, kad god joj se vratili“, se upravo kod Žutice i potvrđuje, jer je se maslinari nažalost često sjete samo onda kada treba da se pokupe plodovi, a ona nas ipak obraduje rodnošću i kvalitetom.

Svjesni da je pred nama dug put napretka u svim segmentima ove grane poljoprivrede, značajno efikasnije bi postizali uspješnije rezultate udruživanjem u nacionalno udruženje ili savez maslinara i uljara Crne Gore, imajući održive servise Kuće maslina na usluzi proizvođačima. Na ovaj način, domaće maslinovo ulje bi postalo konkurentnije kako na domaćem, tako i na inostranom tržištu, a privredne barijere bi značajno lakše prevazilazili.

dr Marija Markoč
Izvršna direktorica d.o.o. Barska uljara
i sudski vještak za maslinarstvo i uljarstvo,
mediteransko voćarstvo i melioracije zemljišta